ZAMACH - PIERWSZA BITWA O LWÓW

Dziś w nocy Ukraińcy zbrojnie zajęli Lwów. Więc nowy wróg, może jeszcze gorszy od tamtych, więc złe żywioły wzięły górę! A ja tak wierzyłam w zwycięstwo dobrego, w pojednanie, w dobre stosunki z bratnim ludem – wszak w ostatnich czasach nieraz odzywały się, nie tylko pośród nas, ale i wśród nich, głosy nawołujące do porozumienia się, do braterstwa i zgody. Niestety przeważyły hasła złości i nienawiści. [...] Co to będzie, co to będzie? Ktoś pociesza, że krótkie ich panowanie, ale na czym to opiera. Drżę o przyszłość, o moje miasto drogie, a także polskie przecież. Drżę o tych, których kocham, żeby się komu z nich coś nie stało – ach! Dziś na cmentarzu nasz komitet urządza zebranie na Wzgórzu 63 roku – oby nikt nie poszedł

Zdążając ok. 9.00 ze śródmieścia przez ul. Mickiewicza, pl. św. Jura i ul. św. Teresy w mundurze wojskowym w kierunku ul. Sapiehy, gdzie mieszkałem, uniknąłem rozbrojenia i ciężkiego pobicia przez patrole ukraińskie. Gdy powróciłem do mieszkania, zabrałem naboje do Steyera i karabinek z nabojami, po czym udałem się na ul. Polną, gdzie od razu zauważyłem grupki składające się z wojskowych, studentów, różnego typu uliczników i małych pauprów[1]. Tu i ówdzie ktoś miał karabin lub pistolet. Byli to, tak jak ja, pierwsi samorzutni obrońcy Lwowa, których wezwał podświadomie nasz autentyczny kresowy lwowski nerw. Wszyscy zdawali sobie sprawę z faktu, że Ukraińcy zajęli Lwów i że trzeba natychmiast coś robić i „bić karaimów”[2] gdzie się da i jak się da. Z powodu minimalnej ilości broni palnej, jak również młodocianego wieku obrońców, niemożliwą rzeczą było wszczęcie jakiejś natychmiastowej akcji. Dzień nam minął na bieganiu z grupą w rejonie ulic Potockiego, Sadowniczej, Unii Brzeskiej, Działyńskich. Całość polegała na ciągłym przerzucaniu się z miejsca na miejsce i drobnych potyczkach z patrolami ukraińskimi. Co godzinę skład mej grupy się zmieniał, nie było mowy o rozkazach w znaczeniu wojskowym, strzelaliśmy tu i tam i znowu kryliśmy się po bramach, a dzieciaki i paupry w ogóle leciały tam, gdzie w danym momencie było najwięcej ruchu i strzelaniny, gdyż jak pokrzykiwali: „Jest serdeczna heca i trzeba karaimów kropić”.

Propozycja kpt. Pierackiego, by jak najprędzej wyłonić wspólne ponadpartyjne dowództwo i sztab, została wyśmiana. Po chwili tumultu zdecydowano udzielać sobie wzajemnie głos. Pierwszym, który odmówił poddania się jakiemukolwiek miejscowemu dowództwu, niezależnemu od warszawskiej Rady Regencyjnej, był kpt. Kamiński. Nie pomogły argumentacje, że łączność ze stolicą jest zerwana. Gdy kpt. Pieracki, znany ze zdolności dyplomatycznych, widząc opór przeciw kolegialności dowódczej zaproponował na komendanta Obrony Lwowa mjr. Śniadowskiego cieszącego się nota bene powszechnym szacunkiem, ponownie został przez Kamińskiego zaatakowany. Teraz Kamińskiego poparł kpt. Czesław Mączyński. Za nimi kolejnych kilku. Kapitanowie być może doszliby do porozumienia, gdyby Mączyński nie dodał, że wolałby zrzucić mundur niż słuchać poleceń Kamińskiego. Ponownie rozgorzała gorąca dysputa. Teraz większość zebranych skłaniała się ku propozycji dowództwa kolegialnego. Mjr Śniadowski wycofał wówczas swą kandydaturę, ale z kolei Ludwik de Laveaux zaczął przekonywać, że bez jednego dowódcy poniesiemy klęskę. Zapały przeciwników ostudziły nieco kolejne doniesienia o sytuacji w mieście. Na chwilę. Wreszcie, po kolejnej kłótni spowodowanej sprzecznymi często doniesieniami na temat rozmiarów ukraińskiej akcji, dowództwo powierzono kpt. Władysławowi Różenowi z POW. Jednak kpt. Czesław Mączyński nie uznał i tego wyboru, a po zażegnaniu kolejnych sporów ostatecznie naczelne dowództwo powierzono właśnie jemu.

Pchor. Ludwik Wasilewski był asystentem profesora Ignacego Mościckiego, a po 1945 roku organizował polskie szkolnictwo wyższe na Śląsku. Zmarł w 1974 roku w Gliwicach.

W dniu 1 listopada odprawiłem mszę św. w kościele św. Elżbiety rano o 7.00. Wkrótce dano nam znać, że Rusini opanowali miasto, urzędy i magazyny wojskowe. Kościół św. Elżbiety nie został ani na chwilę zajęty przez Rusinów. Cały więc plac, obecnie ks. apb. Bilczewskiego, ulica, obecnie Lwowskich Dzieci, i szkoła Konarskiego zostały opanowane przez garść młodzieży polskiej. Z dworca i na dworzec kolejowy poczęły jeździć samochody ciężarowe z żołnierzami austriackimi z kokardami ruskimi, zaczęto rozbrajać żołnierzy i oficerów, lecz jednocześnie zgrupowała się garstka młodzieży polskiej w kinie „Grażyna” i poczęła również rozbrajać żołnierzy ruskich. Broń odebraną znoszono do przedsionka kościoła, gdzie stało wówczas kilku młodych ludzi, oficer i kilku żołnierzy… potem poświęciłem tę broń i jakiś oficer odebrał przysięgę od kilku chłopców i poszli w bój. Wieczorem tego samego dnia, podczas procesji żałobnej zaczęli Rusini ostrzeliwać z samochodu ludzi, tak że musiałem stanąć we wrotach kościoła wraz z kol. ks. Oprzędkiewiczem, by ludność wychodziła przez zakrystię. Wówczas postrzelono jedną służącą, którą przenieśli ludzie do kancelarii parafialnej, gdzieśmy wraz z kolegami wikarymi urządzili pierwsze małe ambulatorium.

Chyłkiem z chłopcami-ochotnikami przebiegliśmy do Ogrodu Jezuickiego i stamtąd ukryci za drzewami poczęliśmy ostrzeliwać z karabinów znajdujących się na ul. Kraszewskiego Ukraińców, których zmusiliśmy do ucieczki. […] Wobec tego, że nieprzyjaciel skoncentrował tam całą sotnię, w tym 5 oficerów, musiałem tam zgrupować część załogi pododcinka, w tym 12 ochotników. […] Ponieśliśmy jednak duże straty, bo ogród był dość przejrzysty, a biorący udział w akcji, przeważnie młodzi chłopcy, nie umieli się kryć. Ukraińcy strzelali jak do tarcz, poukrywani w oknach nie tylko Sejmu, ale i szeregu kamienic przy Kraszewskiego i Słowackiego. Jak widać, nie było to zwycięstwo. W 1941 roku pchor. Bisanz stał się jednym z kilku niemal cudem ocalonych jeńców z Kozielska.

A było tak. Pewna matrona, mimo huczących wokół wystrzałów, zdecydowała się wyjść z domu i sprawdzić, czy gdzieś nie kupi czegoś do zjedzenia w Zaduszki. Ledwo wyszła z domu, a tu zagrzmiało i zadymiło, a gdy dym opadł, dzielnie ruszyła z koszykiem w stronę znanego jej sklepu. Ale potknęła się o coś i prawie zemdlała. No, gdyby nie ściana kamienicy upadła by zapewne, porażona widokiem. Pod nogami spostrzegła odciętą jak nożem przez odłamek szrapnela głowę policmajstra Ginzberga, nielubianego powszechnie tropiciela złodziei… szczególnie tam, gdzie ich nie było. Był specjalistą od przeprowadzania brutalnych rewizji pod byle pozorem. A teraz leżał, głowa znaczy, z przepisowo nasadzonym czarnym cylindrem i zdziwionymi otwartymi oczami. Długo jeszcze Lwów o nim opowiadał, a przez kilka lat potem mówiono sytuacyjnie, na przykład na pytanie: Gdzie się z nim umówiłeś?, odpowiedź brzmiała: Na rogu Ginzberga.

Jak gawrosz stanowił niegdyś typowy obraz ludzkiej fauny Paryża, tak najpospolitszym przedstawicielem człowieczej fauny Lwowa jest dziecko ulicy, znane w całym cywilizowanym i niecywilizowanym świecie pod madziarską nazwą batiara. Mylne wszakże byłoby mniemanie, że każdy batiar jest dzieckiem ulicy, a za ojca ma rynsztok. Batiary rodziły się również w patrycjuszowskich pałacach, a często w szlacheckich dworach.

Roman Abraham, syn Władysława, profesora UJK, znakomitego historyka, wsławił się później, już w stopniu generała, znakomitym dowodzeniem w kampanii wrześniowej. Był jedynym dowódcą związku taktycznego kawalerii, który nie poniósł porażki w 1939 roku. Złożył broń pod Sochaczewem dopiero w obliczu kapitulacji Warszawy. Niewolę przeżył w oflagu w Murnau. Zmarł w Warszawie w 1976 i został pochowany w wielkopolskiej Wrześni, w grobie matki. Na Cmentarzu Łyczakowskim umieszczono przed 10 laty symboliczną tablicę z jego nazwiskiem, obok tablicy spoczywającego tam ojca.

U zbiegu ulic Leona Sapiehy i św. Teresy spotkałem kilku studentów w mundurkach strzelających z zapałem w ul. św. Teresy. Podbiegłem do nich z pomocą i zobaczyłem samochód półciężarowy, z którego zbiegł szofer, żołnierze zaś ukraińscy, przeskakując od bramy do bramy uciekali w kierunku miasta. Trudno opisać uczucie, jakie mnie przejęło na widok zwycięskich uczniów, tych młodziutkich bojowników lwowskich, zdobywających samotrzeć ukraiński samochód i pędzących przed sobą wielokrotnie starszego przeciwnika. Te samorzutne i liczne wystąpienia młodzieży i jej niepośledni udział w walczących oddziałach nadały szczególny charakter obronie Lwowa. Uczniowie szkół średnich, rzemieślniczych itp. wcześnie zaprawiali się do rycerskiej służby Ojczyźnie. Gdybym był dyrektorem gimnazjalnym, dałbym im świadectwa dojrzałości summa cum laude[3] z wyszczególnieniem historii ojczystej.

Słów kilka o poruczniku ze wspomnień jego bratanicy Wandy Świeżawskiej-Komornickiej, bo gdy przyszły po z górą dwu dekadach straszliwe chwile, wykazał się po raz kolejny wspaniałą postawą – już jako emeryt. Wyprzedzając chronologię przenieśmy się na chwilę w zimę 1940 roku. Stryj Adam, by uchronić nas wszystkich od aresztowania i wywózki, bo kto nie pracuje ten nie je – zorganizował jadłodajnię, w której podjęło pracę kilka osób z naszej rodziny. Ciotka Aniela[4] została kasjerką, kuzynka bufetową, dwie znajome kelnerkami, a ja zajęłam się gotowaniem. Mieliśmy dużo klientów, przeważnie ziemiaństwo. Aprowizacją zajął się stryj i mój narzeczony, póki był we Lwowie. Stryj Adam zaangażowany w konspiracji, polecił nam codzienne wydawanie obiadów czternastu młodym ludziom z organizacji. Wchodzili tylnym wejściem od Śniadeckich, jedli i znikali. Nie trwało to zbyt długo, bo wkrótce zainteresowało się nimi NKWD i rodzimi szpicle (pamiętam nazwisko Czaban) zaczęli coraz częściej wpadać do naszej jadłodajni. Musiano przestrzec chłopców, by więcej się nie narażali i nie przychodzili. Ów szpicel Czaban, gdy widział mego stryja na sali wołał głośno: „Czołem, panie kapitanie”. W 1940 stryja aresztowali. Nie wiadomo, gdzie kpt. rezerwy Adam Świeżawski został zamordowany, czy w którejś z lwowskiej katowni, czy na dalekich bezkresach imperium. Kolejne nazwisko na Liście Katyńskiej.

Jego losy to kolejna tragiczna opowieść, lokująca go w kręgu Żołnierzy Niezłomnych. Bo nie dość, że był jednym z pionierów nowoczesnych badań historycznych II RP, to w czasie wojny mocno zaangażował się w konspirację po powrocie do Polski z Francji, gdzie okrężną drogą się znalazł. Po wojnie był jednym z organizatorów struktur antykomunistycznych. Stanął na czele Komitetu Porozumiewawczego Organizacji Polski Podziemnej. Aresztowany wskutek prowokacji w 1947 r., został skazany na karę śmierci i osadzony we Wronkach. Był już w stopniu podpułkownika. Tylko pozornie zamieniono mu wyrok na dożywocie. W tym samym roku został zamordowany w trakcie jednego z „przesłuchań”. Nie wiadomo, gdzie go pochowano. Józef Mackiewicz napisał o nim: W moim głębokim przekonaniu Wacław Lipiński winien przejść do historii polskiej jako bohater narodowy. Jego postawa na procesie była unikatem za żelazną kurtyną. Nikt nie zdobył się na taką postawę. Jeden tylko pułkownik Lipiński. Ten fakt wystarczy na wyniesienie go na cokół historycznego pomnika. […] Jego walka, jego ostatnie pole działania, to nie tylko właściwie żadne pole, ale trzęsawisko po pas, krępujące ruchy, prowokacje, zdrady, oszczerstwa, podłości, poprzez które usiłował przerzucić kładkę wolnej myśli ku wolnej Polsce. Wysiłek absolutnie nadludzki.

Nad miastem naszym zawisnęła groza, jakiej nie zaznaliśmy tutaj w najgorszych chwilach ze strony któregokolwiek najazdu i jaka nie spadla na żadne bodaj miasto w czasie tej wojny w takiej jak u nas postaci. Nie chcę wchodzić w to, czy u nas wybuch tej jakby nowej wojny, wywołany zamachem ruskim w nocy 1 listopada, był konieczny. Ale zawsze i wszędzie w wojnie był ktoś, kto brał na się odpowiedzialność za ład oraz za bezpieczeństwo spokojnych mieszkańców. U nas zaś obecnie w tej części miasta, którą wzięli w swe władanie żołnierze ruscy i ukraińska rada narodowa, po raz pierwszy widzimy co innego. Na ulicach żołnierze ruscy strzelają co chwila, powodując ofiary w zabitych i rannych, przeważnie kobietach i dzieciach. Swoboda poruszania się w mieście, nawet poza linią walk, jest zniesiona. Bez narażenia życia nie sposób wyjść z domu. Nawet zwłok ludzi zmarłych nie można wynieść i są wypadki, że leżą w mieszkaniu od 6 dni, tj. od początku obecnych wypadków, bez pogrzebu. Ludzie nie mogą odwiedzać chorych, ludność boi się wychodzić na zakupy codziennego pożywienia, a z drugiej strony dowóz ustał, sklepy są pozamykane. Ubogie kobiety z płaczem wracają z koszykiem do domów, w których czekają ich głodne dzieci. Tysiące najmłodszych nie mają mleka. Jakby dla powiększenia grozy wypuszczono z więzień zbrodniarzy i morderców. Nawet srogie prawa wojny nie dozwalają czegoś takiego. A przecież to jest chwila, gdy wojna wszędzie się już kończy i gdy zbrodnie wojenne stają pod sąd.

W boju użyto go po raz pierwszy 9 listopada do wsparcia ataku ochotników na gmach Sejmu przez Ogród Jezuicki pod dowództwem por. Edwarda Sasa-Świstelnickiego. Załogę stanowili strzelcy: Eugeniusz Bernacki, Władysław Kubala, Mieczysław Kretowicz, Edward Kustanowicz, Bronisław Nizioł, Stefan Zambelli. Samochód atakował ulicą Mickiewicza w kierunku ul. Jagiellońskiej, lecz na wysokości ul. Krasickich utknął w wykopanym tam rowie. Po kilku dniach, po zdobyciu Sejmu pojazd uruchomiono, lecz z nieznanych przyczyn „Tanku Piłsudskiego” nie używano w dalszych walkach w mieście.

Kobiety, jak napisał jeden z obrońców, spełniały jeszcze inną rolę. Ich obecność wpływała ogromnie na nasz stosunek do służby i walki. I może niejeden z nas nie zgłosiłby się na ochotnika na patrol w momencie, gdy z nóg padał ze zmęczenia, nieraz może nie wytrwałby na placówce zasypywanej dosłownie ogniem artyleryjskim i miotaczy min, nieraz może cofnąłby się przed bardzo ryzykownym natarciem, gdyby nie świadomość, że gdzieś obok znajduje się kobieta, która na nas patrzy. Może być, że tak się sprawa przedstawiała tylko u nas, w szkole kadeckiej, której obrońcy w przeważnej części należeli do inteligencji i nadawali ton całości. Małych dzieci zdaje się u nas nie było. W każdym razie nie przypominam sobie. Najniższy wiek miejscowych obrońców, o ile pamiętam to 16 lat.

Wicekustosz Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, prof. dr Adam Fischer w 1924 r. napisał m.in.: W listopadzie r. 1918, gdy na ulicach zawrzał bój o przynależność Lwowa, dopiero wtedy skarbnica narodowych pamiątek ujrzała się w obliczu katastrofy. Wojsko bowiem ruskie urządziło sobie pozycję bojową w książnicy, aby móc z niej ostrzeliwać placówki polskie w przeciwległym gmachu głównej poczty. A szaniec ochronny uczynili dla się żołnierze ruscy z grubych roczników dawnych czasopism, z rzadkich kompletów i w ogóle większych foljantów! Łatwo pojąć, jakie niebezpieczeństwo groziło zbiorom, skoro przecie w zaciętych zmaganiach ów bliski gmach pocztowy spłonął prawie doszczętnie. Wszelako dzięki legendowej obronie grodu pobyt niepożądanej załogi trwał ledwie parę tygodni, jasny poranek 22 listopada uniemożliwił dalsze pustoszenie. Po wyparciu przeciwników poza mury miasta nie ustąpiła jeszcze groza. Pociski artyleryjskie, miotane w ciągu czterech miesięcy, sięgały często murów Zakładu, zrządzając nieraz dotkliwe szkody. Personel urzędował pod kulami. Nauczony doświadczeniem zarząd umiał już w następnej bolszewickiej opresji r. 1920 przetransportować wcześnie wszystkie co najcenniejsze: rękopisy, cymelja, numizmaty i muzealja do Krakowa. Jak zaś uzasadniona była ta przezorność, dowodzi tajny rozkaz atamana Budionnego, polecający natychmiast po zajęciu Lwowa przewiezienie zbiorów Ossolineum w głąb Rosji. Czerwony regime w odniesieniu do Polski zachował dawną metodę rabunkową.

Wyprawy te specjalnie mnie entuzjazmowały. Odbywały się ścieżkami kotów, czyli poprzez dachy i ganki przyległych kamienic. Na wycieczki wyruszaliśmy obładowani granatami i po dojściu na najbardziej wysunięty ku frontowi nieprzyjacielskiemu punkt, rzucaliśmy je w okopy ukraińskie, prześcigając się w celności, często zmuszając przeciwnika do wycofania się ku bastionom Cytadeli. Wyprawami tymi przyczyniliśmy niemało kłopotu Ukraińcom.

Zawód weterynarza uratował jej później życie. W czasie wojny znalazła się we Francji, gdzie oczywiście działała we francuskim ruchu oporu. Gdy została aresztowana, trafiła do obozu koncentracyjnego Gross Rosen. Udało jej się przeżyć obóz dzięki temu, że wyleczyła psa jednego z esesmanów. A potem był marsz śmierci i spotkanie z sołdatami, przed którymi w ostatniej chwili zdołała ukryć się w lesie. Powróciła do pojałtańskiej Polski. Doczekała krótkiego świtu wolności. Zmarła 29 listopada 1980 r. i spoczęła na warszawskich Powązkach. Była do końca bardzo piękną kobietą, co piszący te słowa może zaświadczyć.

Płk Michał Karaszewicz-Tokarzewski od samego początku konfliktu był bliski koncepcyjnie Józefowi Piłsudskiemu. Parł mianowicie do zakończenia walk przy stole negocjacyjnym, gdzie ustali się zasady koegzystencji obu narodów, czyli powrotu do idei unii hadziackiej (z czasów ostatniego Wazy) z pewnymi poprawkami. Daniel Bargiełowski – biograf późniejszego generała – napisze potem: W każdym razie, wbrew potocznej legendzie – Tokarzewski nie parł wtedy za wszelką cenę do ruszania z odsieczą. […] Poznawszy bowiem wojnę z bliska, wyzbył się romantycznych złudzeń i nie wzbudzała w nim zapewne entuzjazmu pieśń powstańcza „Poszli nasi w bój bez broni”. Potwierdzają to słowa z pamiętników gen. Roi: Faktem pozostaje, że odsiecz z Krakowa pod dowództwem Tokarzewskiego na Przemyśl i Lwów parę dni wcześniej wyruszyć mogła. Tokarzewski jednakowoż z dnia na dzień zwracał się do mnie o odroczenie wyjazdu i motywował to przede wszystkim względami organizacyjnymi, po części słusznie. Trzeba podkreślić, że po odzyskaniu Przemyśla konieczne było przeprowadzenie szkolenia nowych szeregów żołnierzy. Trzeba było nauczyć dziesiątki rozgorączkowanych ochotników nie tylko strzelania, ale i unikania śmierci. Dla dobra ich samych i całej operacji. Niewątpliwie nie zdążył tego w pełni dokonać, gdy ppor. pilot Stefan Stec wręczył mu przywieziony rozkaz Piłsudskiego o natychmiastowym ruszeniu na Lwów. Co ciekawe Tokarzewski nazwał ów rozkaz (publicznie) „poleceniem”, co w nomenklaturze wojskowej oraz wojennych warunkach pachnie niesubordynacją. Gdyby jednak ktoś z Państwa nadal upierał się przy opinii, że był to odosobniony przypadek, przypomnę inny fakt. Do Józefa Piłsudskiego dotarły wiadomości o „opiniach” Tokarzewskiego, w rezultacie czego odebrał mu dowództwo operacji mianując na jego miejsce gen. Bolesława Roję. Wydawać by się mogło, że krakowianin winien być usatysfakcjonowany dowództwem. Nic podobnego! Jak napisał później w pamiętnikach, z wielką niechęcią opuszczał Kraków. Więcej – opóźniał nawet swój wyjazd z nadwiślańskiej twierdzy. Pierwszą oznaką kolejnej niesubordynacji było wysłanie na front swego zastępcy, płk. Jana Bijaka, i powierzenie mu dowództwa na linii Przemyśl – Medyka – Gródek Jagielloński – Lwów. I chwała w tym miejscu umiejętnościom dyscyplinującym Naczelnego Wodza. Bo 19 listopada rankiem pięć transportów poprzedzanych i kończonych pociągami pancernymi wyjechało z Przemyśla na wschód. Odsiecz stała się faktem.

Była to niezwykle barwna postać. Wilniuk i dawny oficer carski zasłynął odwagą w wojnie rosyjsko-japońskiej 1905 roku. Gdy nakazano mu poddać twierdzę Port Artur, nie zastosował się do końca do rozkazu i po wypuszczeniu żołnierzy wysadził się w powietrze. Ciężko rannego znaleźli Japończycy, wyleczyli i w uznaniu za odwagę wypuścili. Później zaczął pisać wiersze i teksty pieśni wojskowych. Kornel Makuszyński mówił o nim: Oto poeta, który został żołnierzem. Wrócił potem do ukochanego rodzinnego Wilna, gdzie pozostał do śmierci w 1937 roku.

Gen. Roja po 1926 roku stał się nieprzejednanym przeciwnikiem marszałka Piłsudskiego i rządu, do tego stopnia, że jego więcej niż emocjonalne wystąpienia poskutkowały internowaniem go w 1937 roku w szpitalu psychiatrycznym. Interwencja Witosa spowodowała, że wkrótce został zwolniony. Zaangażowany w czasie II wojny w struktury konspiracyjne został w 1940 roku aresztowany przez Gestapo i wkrótce zamordowany w obozie w Sachsenchausen. Jego symboliczny grób znajduje się na Powązkach Wojskowych w Warszawie. Wielkim skandalem w latach dziewięćdziesiątych XX stulecia było – w ramach dekomunizacji nazewnictwa – zlikwidowanie nazwy ulicy jego imienia w Krakowie. Bogdan Gancarz w jednej ze swych publikacji w 2016 r. napisał: Umieszczenie tam [na liście ulic do usunięcia] nazwiska tego niemającego w swoim życiu nic wspólnego z komunizmem zasłużonego dowódcy legionowego, bohatera walk pod Mołotkowem i Jastkowem, komenderującego pułkiem słynnych legionowych „czwartaków”, w 1918 r. pierwszego dowódcy wojsk polskich okręgu krakowskiego, organizatora odsieczy Lwowa, w okresie międzywojennym radykalnego działacza ludowego, w maju 1940 r. zamordowanego okrutnie przez Niemców w obozie koncentracyjnym w Sachsenhausen, kompromituje nie tylko tego, kto wpadł na pomysł wpisania gen. Roi na tę listę, lecz także tego, kto go wciąż na owej liście utrzymuje.

Dowódca ten, już w stopniu generała dowodził artylerią w bitwie nad Bzurą w 1939 roku. Mimo pobytu w oflagu w Murnau prowadził działalność konspiracyjną. Po wojnie pozostał w Szkocji, gdzie zmarł w 1953 r.

Przeprowadzona w mieszkaniu konsula niemieckiego[5] przy ul. Franciszkańskiej [ob. Korolenki] rewizja na rozkaz Naczelnej Komendy dała nadzwyczajne rezultaty. Prócz dużego zapasu broni znalezione zostały akta odnoszące się do organizacji, m.in. tzw. korpusu Gonty, niezbity dowód, gdzie szukać należy źródeł ukraińskiego zamachu na Lwów. Prócz tego znaleziony został koncept doniesienia, które konsul generalny wysłał do ambasadora Tschirschky’ego w Wiedniu na działalność ks. arcybiskupa Józefa Bilczewskiego, który to doniesienie omal życiem nie przypłacił. Wspominam o tym tu dlatego, że ten sam konsul, po zajęciu przez nas całego Lwowa szukał schronienia nie u kogo innego, tylko właśnie u ks. abp. Bilczewskiego. Dodam, że dwie córki konsula, również wówczas znalezione w ukryciu, odwiozłem osobiście autem ciężarowym do mieszkania śp. Mojej Matki przy ul. Głębokiej 6, pod której opieką zostawały czas jakiś. Uczyniłem to z różnych powodów, m.in. ze względu na ich własne bezpieczeństwo, nie chciałem ich pozostawiać na swobodzie. Charakterystyczne jest, że konsul bał się tylko o siebie, a córki zostawił same. Charakterystyczne też, że konsul niemiecki, któremu w rozmowie w pałacu ks. abpa Bilczewskiego, w odpowiedzi na jego w pierwszej chwili butne zachowanie się oświadczyłem, że nie przysługują mu żadne prawa dyplomatyczne, bo jest przedstawicielem państwa, z którym Polska pozostaje w wojnie, a który na takie moje oświadczenie momentalnie stał się uniżony, po przybyciu gen. Roi do Lwowa od razu był traktowany z nadzwyczajnemi honorami. Tekst ten ukazał się w „Pobudce” (nr 21) 26 listopada 1918 r.

13 listopada 1918 r. komendant Mączyński wydał rozkaz, w którym pisał: Żydów zgłaszających się dobrowolnie do naszych szeregów należy bezwarunkowo przyjmować i traktować jako zupełnie równoprawnych Polaków. Komendantem placu podczas trzech tygodni obrony mianowano Żyda, płk Józefa Mischa. Bardzo dzielnie walczył po stronie polskiej oddział żydowski, z którego poległo kilku ochotników. Jednocześnie wiadomo, że na Górze Stracenia wzięto do niewoli sześciu uzbrojonych milicjantów żydowskich. Osadzono ich w areszcie, niestety pięciu z nich udało się zbiec, więc wydano listy poszukiwawcze na nazwiska: Bernarda Apfelbauma, Joela Hutterea, Wiktora Tanza, Henryka Horowitza i Michała Steila, ściganych pod zarzutem strzelania do polskich żołnierzy. Niektórzy milicjanci żydowscy byli po zakończeniu walk w mieście rozpoznawani przez polskich sąsiadów i wydawani sądom wojskowym. Żydzi padli też ofiarą mordów ze strony polskich sąsiadów w akcie zemsty za współdziałanie z wojskiem ukraińskim. Taki los spotkał Chaima Donnera, którego rozpoznano jako milicjanta żydowskiego, współsprawcę mordu na Orlętach na Zamarstynowie. Świadkiem w tej sprawie była Stefania Mańczurówna i jej bliscy, którzy opisali wydarzenia z 17 listopada 1918 r. Ukraiński oddział wszedł na ulicę św. Marcina na Zamarstynowie, a dowódca polskiej placówki Ludwik Była nie poznał, że była to kozacka sotnia. Mańczurówna widziała z okna kamienicy, jak ciężko pobili Drozda kolbami karabinów, po czym zawiesili mu na piersi kartkę, na której napisano, że przeznaczony został do rozstrzelania. Zgromadzeni młodzi Żydzi naigrywali się z Polaków wziętych do niewoli oraz atakowali ich kijami, tasakami, bagnetami. Wszyscy Polacy zostali zamordowani na dworcu Podzamcze przy współudziale Żydów. Wśród ofiar było Orlę – czternastoletni Tadzik Wiesner.