Ojczyzna to ziemia i groby napisał w „Promethidionie” Cyprian Kamil Norwid. Powtórzył to Stanisław Wyspiański w „Wyzwoleniu”, a potem wielu innych z Marszałkiem na czele. Słowa te bardzo przystają do kresowych nekropolii, a chyba najbardziej do Cmentarza Orląt. I pomyśleć, że w ostatecznym kształcie cmentarz ten istniał tylko kilka lat.

Dramat, który rozpoczął się w dni wrześniowe nie mógł ominąć i tej nekropolii. Cmentarz Orląt nie został we wrześniu zbombardowany, ale jako symbol oporu przeciw napastnikom stał się areną patriotycznych manifestacji. 1 września największa odbyła się w południe na Rynku Starego Miasta, ale wieczorem spora grupa ludzi – głównie harcerzy – zebrała się z pochodniami przy Łuku Chwały na Orlętach.

A potem…. Barbara Mękarska-Kozłowska pisała we wspomnieniach: Za murem cmentarza Obrońców Lwowa powstawać zaczął nowy cmentarz. Sypano małe mogiłki nowych obrońców, w szeregi których wstąpili znowu harcerze, studenci, uczniowie.

Sowieccy okupanci miasta mieli ułatwione zadanie. Nie dość, że listy do pociągów śmierci były już skrupulatnie sporządzone, to „element niebezpieczny” sam im się pakował w łapy. Tak było 1 i 2 listopada 1939 roku, gdy pierwsi niedoświadczeni konspiratorzy zorganizowali na Orlętach patriotyczną manifestację. Milczący uczestnicy, palący świece zostali „tylko” wylegitymowani przy wyjściu – powiększając wspomniane listy. Po tych, którzy wznosili okrzyki „precz ze Stalinem” i zostali aresztowani, słuch zaginął. W czasie okupacji niemieckiej zupełnie nieodpowiedzialnie zorganizowano kolejną patriotyczną manifestację. Było to 14 lipca 1943 roku. Na wieść o śmierci gen. Sikorskiego w katastrofie gibraltarskiej kierownictwo lwowskiej AK zarządziło uroczyste złożenie wieńca na Płycie Grobu Nieznanego Żołnierza. Wydelegowano 13 osób z komendy. Gestapo tylko na to czekało. Cmentarz został otoczony przez oddział ukraińskiej policji, a wszyscy uczestnicy tego wydarzenia aresztowani. Nawet Maria Bednarowa, autorka wieńca z napisem na szarfie: Naczelnemu Wodzowi – Wierni Żołnierze. Generałowi W. Sikorskiemu – miasto Lwów.

Trzeba dodać, że w czasie okupacji dokonano tu kilkunastu pochówków zmarłych w tym czasie Obrońców Lwowa. Były to pogrzeby ciche i nie można mówić w tych przypadkach o żadnych uroczystościach. Paradoksalnie zagładę najsłynniejszej polskiej nekropolii przyniósł czas pokoju i europejskiego d’etant okresu gierkowsko-breżniewowskiego.

¹ Z otchłani zła.

Intensywne niszczenie rozpoczęło się w 1971 roku. Ówczesne relacje sowiecko-polskie można określić najkrócej: pan i poddany. Na sztandarach była braterska przyjaźń, a we Lwowie skuwano nagrobki, rozbijano krzyże i robiono z nich krawężniki. Jakimś absurdalnym fragmentem Cmentarza Orląt stała się ul. Wulecka (obecnie Sacharowa) – do dzisiaj krawężnikami są tam fragmenty krzyży. Wiele rzeźb wykorzystano jako wzmocnienie ław fundamentowych nowo stawianych budynków. Dwa lwy spod Łuku Chwały wywieziono w nieznanym kierunku. Po jakimś czasie odnalazły się – jeden u wylotu szosy winnickiej, drugi przy ulicy wiodącej na Kulparków, między blokami mieszkalnymi. Napisy i godła na tarczach oczywiście skuto. Czerwoną marmurową płytę z grobu poległych na Persenkówce Polacy odnaleźli na Cmentarzu Łyczakowskim na grobie byłego lwowskiego genseka KPZR. Jest tam do dziś, ponieważ władze nie pozwoliły przywrócić jej na miejsce, mimo iż strona polska deklarowała sfinansowanie nowej na partyjny grób.

Z czasem cmentarz stał się siedliskiem mętów, oficjalnym miejskim wysypiskiem śmieci, składem materiałów budowlanych i siedzibą różnych warsztatów. Najbardziej rozsierdziła Sowietów inicjatywa, którą podjęli generałowie Boruta-Spiechowicz i Abraham. Zaapelowali do ówczesnego premiera Józefa Cyrankiewicza o podjęcie działań na rzecz ratowania Cmentarza Orląt jako miejsca pamięci narodowej. Nigdy nie otrzymali żadnej odpowiedzi na liczne pisma. Włączyły się do tego organizacje polonijne w USA i na zachodzie Europy. W rezultacie z polecenia Moskwy zareagował minister spraw zagranicznych Ukraińskiej Republiki Sowieckiej. Wystosował do Polonii amerykańskiej pismo, w którym można było przeczytać, że wszelkie prace prowadzone na cmentarzu, gdzie pochowani są żołnierze polscy, francuscy i amerykańscy i inni legioniści zmarli z powodu ran odniesionych w walce przeciwko młodej Ukraińskiej Republice Sowieckiej, wykonywane są w ramach planu uporządkowania miejsca.

I przyśpieszono nawet te „prace porządkowe”. 25 sierpnia 1971 roku wjechały na teren cmentarza ciężkie buldożery i czołgi. W ciągu dwóch dni zdewastowano to, co jeszcze zostało. Nie udało się tylko w całości zniszczyć Łuku Chwały, bo zbrojona konstrukcja oparła się tym działaniom. Zawalono całą kolumnadę, a potem rozjechano gąsienicami czołgów groby Orląt w pobliżu i na całej pochyłości wzgórza. Mieszkańcy z okolicznych domów z przerażeniem obserwowali te działania. W Dzień Zaduszny zrujnowany cmentarz był jednym wielkim gorejącym płomieniem – nawet Ukraińcy na zburzonych kolumnach stawiali świeczki — pisała w styczniu 1972 roku ze Lwowa do gen. Abrahama Maria Tereszczakówna. Sam generał robił co mógł, błagał i apelował nadal.

Wszystko zaczęło się zmieniać, gdy moskiewskim gensekiem został Michaił Gorbaczow. Polskie firmy coraz częściej wchodziły na dawne Kresy RP. We Lwowie znalazła się – niemal na stałe – firma Energopol prowadzona tam przez dyrektorów: Józefa Bobrowskiego i Jana Wingralka.

Przyszedł pamiętny rok 1989 – cenzura już od przynajmniej kilku lat patrzyła przez palce na publikacje o Wilnie i Lwowie. Zaczęły się ukazywać książki Witolda Szolgini, Jerzego Janickiego i oczywiście prof. Stanisława Niciei.

Niemal natychmiast pojawił się postulat odbudowy Cmentarza Orląt. Tym bardziej, że we Lwowie kierownictwo Energopolu podjęło już prace porządkowe, na razie wyłącznie ratunkowe – dla pozostałych resztek cmentarza. W maju 1989 roku uzyskano zgodę władz miasta na użycie ciężkiego sprzętu budowlanego. Polscy wykonawcy mogli w godzinach przedpołudniowych (godziny popołudniowe ze względu „na spokój okolicznych mieszkańców” zostały wyłączone) wykonywać różne prace. Większość uczestników tych robót brało więc urlopy bezpłatne. Poza tym, a może przede wszystkim, zgłosiło się do pomocy wielu Polaków, mieszkańców Lwowa i najbliższych okolic.

Od końca maja zaczęto wywozić wywrotkami odpadki, gruz i ziemię. Mogiły – prawie wszystkie pozbawione pomników i krzyży – kryła ponad metrowa warstwa śmieci. W bardzo krótkim czasie dokopano się do kilkuset mogił. Teren zarastały też krzewy i olbrzymia ilość drzew samosiejek. Wszystko skrupulatnie wycięto, a drewno jako materiał opałowy zabrali okoliczni mieszkańcy.

Uznanie przez Polskę, jako pierwsze państwo świata, niepodległości Ukrainy zaowocowało na krótko sympatycznymi gestami ze strony miejscowych władz. 31 października 1991 roku, w miejscu mogiły Poległych na Persenkówce, odsłonięto tymczasowy nagrobek sfinansowany z kwesty prowadzonej wśród pracowników Energopolu. W Zaduszki władze miasta złożyły tu wieniec z szarfą, na której widniał napis BRACIOM POLAKOM – UKRAIŃCY LWOWA. Wkrótce rozpoczęły się bliźniacze kwesty w pojałtańskiej Polsce. Jednym z inicjatorów tych akcji był Jan Wingralek.

Rok później Cmentarz Łyczakowski i Cmentarz Orląt ogłoszono Rezerwatem Historyczno-Kulturalnym, co miało powstrzymać niszczenie polskich nekropolii.

Były to jednak gesty dość wyjątkowe w powodzi innych działań. Podnieśli głowę ukraińscy nacjonaliści, a wicemerem Lwowa był syn twórcy OUN UPA – Jurij Szuchewycz, który wszelkie działania Polaków określał jako fragment „spisku Warszawa-Kreml” przeciw niepodległej Ukrainie. Jako pierwszy podnoszony był problem odtwarzania „antyukraińskich” napisów.

Po 2004

24 czerwca 2005 roku odbyła się na Cmentarzu Orląt stricte propagandowa impreza, której Panteon Orląt naprawdę – przynajmniej w tym kształcie – nie potrzebował, ale potrzebowali go mieszkający na Kresach Polacy. Ta impreza dawała bowiem nadzieję. Wzruszające słowa wygłosił wówczas minister Andrzej Przewoźnik. Ale była też – poza niewątpliwymi do dziś nieuzupełnionymi brakami – kolejna spora łyżka dziegciu. Nie został zaproszony praktycznie nikt z tych, którzy może nie odbudowę, ale ważniejsze – ratunek Panteonu Orląt rozpoczęli. Józef Bobrowski był już na Wiecznej Warcie, ale Janek Wingralek oglądał tę imprezę w telewizji w Warszawie, w swym mokotowskim mieszkaniu.

W 2009 roku odwiedził tutejszą kaplicę Cmentarza Orląt dyrektor dużego krakowskiego przedsiębiorstwa handlowo-produkcyjnego Almed, pan Andrzej Biedroń. Postanowił sfinansować witraże do Kaplicy Orląt i znalazł wykonawcę – krakowską pracownię witraży Józefa Furdyny specjalizującą się w dekorowaniu obiektów sakralnych. Wykonano dwa witraże – do obu okien. Pierwszy przedstawiał wniebowzięcie Panteonu Orląt, drugi – postać Matki Bożej nad panoramą starego Lwowa. To wyraźnie nawiązanie do sakralnego hymnu miasta – Śliczna Gwiazda Miasta Lwowa.

Bo… jak wieszcząc napisał w wierszu w 1963 roku Tadeusz Śliwiak:
Gdyśmy przez ten cmentarz szli
To wszystkie groby otwierały oczy
Patrzyli na nas Ojcowie i Bracia
Słuchając polskiej mowy
Podnosiliśmy nieczytelne krzyże
Pytaliśmy kamieni
O imiona tych,
Co wierni
Pozostali w tej ziemi.